UPI RULES TODAY भारतात डिजिटल क्रांतीला प्रोत्साहन देण्यासाठी शासनाने अनेक पावले उचलली आहेत. त्यातील एक महत्त्वपूर्ण पाऊल म्हणजे युनिफाइड पेमेंट्स इंटरफेस (यूपीआय) प्रणालीची सुरुवात. आज सर्वसामान्य नागरिकांपासून ते लहान-मोठे व्यापारी, फेरीवाले, किराणा दुकानदार, सर्वच यूपीआय व्यवहारांचा वापर करताना दिसत आहेत.
एक रुपयापासून लाखो रुपयांपर्यंतचे व्यवहार आज यूपीआयच्या माध्यमातून होतात. मागील महिन्यात तर देशभरात २४.७७ लाख कोटी रुपयांचे यूपीआय व्यवहार पार पडले. पण अलीकडेच सोशल मीडियावर यूपीआय व्यवहारांवर जीएसटी लागणार अशा बातम्या व्हायरल झाल्या होत्या. त्यामुळे नागरिकांमध्ये संभ्रम निर्माण झाला होता. या लेखात आपण या विषयाची सविस्तर माहिती तसेच यूपीआय संदर्भातील नवीन नियम जाणून घेऊया.
यूपीआय म्हणजे काय?
युनिफाइड पेमेंट्स इंटरफेस (UPI) ही भारतातील एक मोबाईल आधारित, रिअल-टाइम पेमेंट सिस्टीम आहे, जी नॅशनल पेमेंट्स कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (NPCI) द्वारे विकसित केली गेली आहे. २०१६ मध्ये सुरू झालेल्या या प्रणालीमुळे मोबाईल फोनद्वारे दोन बँक खात्यांमध्ये त्वरित पैसे हस्तांतरित करण्याची सुविधा उपलब्ध झाली. एक विशिष्ट व्हर्च्युअल पेमेंट अॅड्रेस (VPA) वापरून, वापरकर्ते त्यांच्या बँक खात्यांमध्ये थेट पैसे पाठवू आणि प्राप्त करू शकतात. यूपीआयचा वापर दिवसेंदिवस वाढत असून, आज भारत जगातील सर्वाधिक डिजिटल व्यवहार करणाऱ्या देशांपैकी एक बनला आहे.
यूपीआयचे फायदे
१. सुलभता आणि सोयीस्करता
यूपीआय वापरण्यासाठी फक्त स्मार्टफोन आणि इंटरनेट कनेक्शनची आवश्यकता असते. हे व्यवहार २४×७ उपलब्ध असतात, ज्यामुळे कधीही आणि कुठेही पैसे पाठवणे शक्य होते. डेबिट कार्ड, क्रेडिट कार्ड किंवा नेट बँकिंगची गरज नसते, केवळ मोबाईल अॅपद्वारे सर्व व्यवहार पूर्ण होतात.
२. सुरक्षितता
यूपीआय व्यवहार अत्यंत सुरक्षित आहेत. प्रत्येक व्यवहाराला एक युनिक ट्रांझॅक्शन रेफरन्स नंबर दिला जातो आणि UPI पिन द्वारे ते सुरक्षित केले जातात. व्यवहारादरम्यान संवेदनशील बँकिंग माहिती शेअर केली जात नाही, ज्यामुळे ऑनलाइन फसवणुकीचे धोके कमी होतात.
३. वेग
यूपीआय व्यवहार सेकंदात पूर्ण होतात. त्यामुळे पैसे पाठवण्यासाठी किंवा स्वीकारण्यासाठी कोणताही विलंब होत नाही. हा वेग विशेषतः तातडीच्या परिस्थितीत अत्यंत उपयुक्त ठरतो.
४. विविध वापर
यूपीआयचा वापर बिल पेमेंट, ऑनलाइन शॉपिंग, रेस्टॉरंटमध्ये बिल भरणे, किराणा सामानाची खरेदी, पेट्रोल भरणे, वैद्यकीय खर्च भागवणे अशा अनेक गोष्टींसाठी केला जातो. अगदी छोट्या रकमेपासून मोठ्या रकमेपर्यंतचे व्यवहार यूपीआयद्वारे सहज शक्य आहेत.
यूपीआय व्यवहारांवर जीएसटी: खरे की खोटे?
अलीकडेच सोशल मीडियावर अशा बातम्या व्हायरल झाल्या होत्या की, २००० रुपयांपेक्षा जास्त रकमेच्या यूपीआय व्यवहारांवर १८% जीएसटी आकारला जाणार आहे. या बातम्यांनी नागरिकांमध्ये मोठी चिंता निर्माण केली होती. अनेकांनी यावर प्रतिक्रिया देत असे म्हटले होते की, जर हे खरे असेल तर ते पुन्हा रोख रकमेच्या व्यवहारांकडे वळतील, ज्यामुळे डिजिटल भारताच्या संकल्पनेला धक्का बसू शकतो.
मात्र, अर्थ मंत्रालयाने या सर्व बातम्यांचे खंडन केले आहे. मंत्रालयाने स्पष्टपणे जाहीर केले आहे की, यूपीआय व्यवहारांवर कोणताही जीएसटी आकारण्याचा विचार केंद्र सरकारच्या विचाराधीन नाही. यूपीआय व्यवहारांवर जीएसटी लावण्याबाबतचे वृत्त हे पूर्णपणे दिशाभूल करणारे आणि निराधार आहे.
Also Read:
लग्न झालेल्या मुलींना मिळणार १ लाख रुपये, बांधकाम कामगार योजने अंतर्गत construction worker scheme
अर्थ मंत्रालयाच्या वरिष्ठ अधिकाऱ्यांनी पत्रकार परिषदेत स्पष्ट केले की, “यूपीआय व्यवहारांवर कोणत्याही प्रकारचा जीएसटी लागू करण्याचा सरकारचा कोणताही विचार नाही. उलट, सरकार यूपीआय प्रणालीला प्रोत्साहन देण्यासाठी विविध उपाययोजना करत आहे.”
सेवा शुल्क आणि जीएसटी यातील फरक
बऱ्याच लोकांना गोंधळात टाकणारी बाब म्हणजे सेवा शुल्क आणि जीएसटी यातील फरक. सेवा शुल्क हे पेमेंट गेटवे किंवा बँकांना व्यवहारांसाठी दिले जाणारे शुल्क असते. जेव्हा कोणत्याही सेवेसाठी शुल्क आकारले जाते, तेव्हा त्यावर जीएसटी लागू होतो.
परंतु २०२० च्या जानेवारीपासून, केंद्रीय प्रत्यक्ष कर मंडळाने व्यक्ती-ते-व्यापारी (P2M) यूपीआय व्यवहारांसाठी मर्चंट डिस्काउंट रेट (MDR) काढून टाकला आहे. याचा अर्थ असा की, यूपीआय व्यवहारांसाठी व्यापाऱ्यांना कोणतेही अतिरिक्त शुल्क आकारले जात नाही, त्यामुळे त्यावर जीएसटी आकारण्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही.
यूपीआयला प्रोत्साहन देण्यासाठी सरकारी पावले
केंद्र सरकारने यूपीआय व्यवहारांना प्रोत्साहन देण्यासाठी अनेक योजना राबवल्या आहेत:
१. यूपीआय प्रोत्साहन योजना
२०२१-२२ पासून सरकारने यूपीआय प्रोत्साहन योजना सुरू केली आहे. या योजनेंतर्गत, कमी रकमेच्या यूपीआय व्यवहारांना प्रोत्साहन दिले जाते. विशेषत:, छोटे व्यापारी आणि फेरीवाले यांच्यासाठी ही योजना अत्यंत उपयुक्त ठरली आहे. या योजनेंतर्गत, व्यापाऱ्यांना पैसे स्वीकारताना कोणतेही शुल्क भरावे लागत नाही.
२. डिजिटल इंडिया अभियान
डिजिटल इंडिया अभियानांतर्गत, यूपीआय हे एक प्रमुख साधन बनले आहे. सरकार नागरिकांना डिजिटल व्यवहारांना प्रोत्साहन देण्यासाठी विविध जनजागृती कार्यक्रम आयोजित करत आहे. अशा कार्यक्रमांमधून यूपीआयचे फायदे आणि त्याचा वापर कसा करावा याबद्दल माहिती दिली जाते.
३. छोट्या व्यापाऱ्यांना प्रोत्साहन
सरकारने छोट्या व्यापाऱ्यांना यूपीआय स्वीकारण्यासाठी प्रोत्साहित करण्यासाठी विशेष मोहीम राबवली आहे. या मोहिमेअंतर्गत, व्यापाऱ्यांना QR कोड मोफत दिले जातात आणि त्यांना यूपीआय वापरण्याबाबत प्रशिक्षण दिले जाते.
यूपीआय संदर्भातील नवीन नियम
यूपीआय व्यवहारांची सुरक्षितता वाढवण्यासाठी आणि वापरकर्त्यांच्या हिताचे रक्षण करण्यासाठी अलीकडेच काही नवीन नियम जारी करण्यात आले आहेत:
१. व्यवहारांची कमाल मर्यादा
यूपीआय व्यवहारांची दैनिक कमाल मर्यादा १ लाख रुपयांवरून २ लाख रुपयांपर्यंत वाढवण्यात आली आहे. या निर्णयामुळे वापरकर्त्यांना मोठ्या रकमेचे व्यवहार करणे सोयीचे झाले आहे. तथापि, बँका आपल्या धोरणानुसार या मर्यादेत बदल करू शकतात, त्यामुळे आपल्या बँकेच्या नियमांची तपासणी करणे महत्त्वाचे आहे.
२. 4 डिजिट यूपीआय पिन
आता सर्व यूपीआय व्यवहारांसाठी 4 डिजिट यूपीआय पिन आवश्यक आहे. हा पिन व्यवहार सुरक्षित करण्यासाठी आणि अनधिकृत वापर रोखण्यासाठी वापरला जातो. वापरकर्त्यांनी त्यांचा पिन कोणाशीही शेअर करू नये आणि नियमितपणे तो बदलावा.
३. सुधारित सुरक्षा प्रोटोकॉल्स
वापरकर्त्यांच्या सुरक्षेसाठी, यूपीआय अॅप्समध्ये सुधारित सुरक्षा प्रोटोकॉल्स आणण्यात आले आहेत. यामध्ये टू-फॅक्टर ऑथेंटिकेशन, अॅप लॉकिंग, ट्रांझॅक्शन लिमिट सेटिंग्ज इत्यादींचा समावेश आहे.
४. यूपीआय लाइट
छोट्या रकमेच्या व्यवहारांसाठी ‘यूपीआय लाइट’ ची सुविधा सुरू करण्यात आली आहे. या सुविधेमुळे इंटरनेट कनेक्शन कमकुवत असलेल्या भागांमध्येही सहज व्यवहार करता येतात. यूपीआय लाइटमध्ये, वापरकर्ते २,००० रुपयांपर्यंतचे व्यवहार पिन शिवाय करू शकतात, ज्यामुळे छोट्या रकमेचे व्यवहार अधिक सुलभ होतात.
५. यूपीआय ऑफलाइन
किंचित वेगळे असणारे यूपीआय १२३पे हे नवीन फीचर आणले गेले आहे, ज्यामुळे इंटरनेट कनेक्शनशिवायही व्यवहार करता येतात. याद्वारे विशेषत: ग्रामीण भागातील लोकांना डिजिटल व्यवहारांचा फायदा होईल.
यूपीआय वापरताना काळजी घ्यावयाच्या गोष्टी
यूपीआय व्यवहार सुरक्षित असले तरी, वापरकर्त्यांनी काही बाबींची काळजी घेणे आवश्यक आहे:
१. पिन सुरक्षितता
आपला यूपीआय पिन कधीही कोणाशीही शेअर करू नका, अगदी बँकेच्या कर्मचाऱ्यांसोबतही नाही. कोणीही तुमचा पिन विचारत असेल तर त्याला नकार द्या.
२. अनोळखी लिंक्स
सोशल मीडिया किंवा मेसेजद्वारे आलेल्या अनोळखी यूपीआय लिंक्सवर क्लिक करू नका. अशा लिंक्सवरून क्लिक केल्याने तुमच्या डिव्हाइसमध्ये मालवेअर इन्स्टॉल होऊ शकतो किंवा तुमची खात्याची माहिती चोरीला जाऊ शकते.
३. व्यवहारांची तपासणी
नियमितपणे आपल्या यूपीआय व्यवहारांची तपासणी करा. कोणतेही संशयास्पद व्यवहार आढळल्यास, लगेच आपल्या बँकेशी संपर्क साधा.
४. अॅप अपडेट
वापरत असलेले यूपीआय अॅप नेहमी अपडेटेड ठेवा. अपडेट्समध्ये अनेकदा सुरक्षा सुधारणा असतात, ज्या तुमची माहिती सुरक्षित ठेवण्यास मदत करतात.
यूपीआय ही भारताच्या डिजिटल क्रांतीचा एक महत्त्वपूर्ण भाग आहे. या प्रणालीमुळे आर्थिक व्यवहार सुलभ, सुरक्षित आणि जलद झाले आहेत. यूपीआय व्यवहारांवर जीएसटी लागणार या बातम्यांचे अर्थ मंत्रालयाने अधिकृतपणे खंडन केले आहे, ज्यामुळे नागरिकांना मोठा दिलासा मिळाला आहे. सरकार यूपीआय प्रणालीला प्रोत्साहन देण्यासाठी विविध उपाययोजना करत आहे, ज्यामुळे डिजिटल इंडियाच्या स्वप्नाला चालना मिळत आहे.
वापरकर्त्यांनी यूपीआय वापरताना सुरक्षिततेची काळजी घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. पिन सुरक्षितता, अनोळखी लिंक्सपासून सावधानता आणि नियमित व्यवहारांची तपासणी यासारख्या सोप्या पण महत्त्वपूर्ण सुरक्षा उपायांचे पालन केल्यास, यूपीआय व्यवहार अधिक सुरक्षित होऊ शकतात.
आज यूपीआय भारतीय अर्थव्यवस्थेचा अविभाज्य भाग बनला आहे. सरकारच्या समर्थनाने आणि नागरिकांच्या विश्वासाने, यूपीआय प्रणाली पुढील काळात अधिक बळकट आणि व्यापक होत जाईल, ज्यामुळे डिजिटल भारताचे स्वप्न साकार होण्यास मदत होईल.
