Shaswat scheme महाराष्ट्र राज्य हे कृषिप्रधान राज्य असून, राज्यातील बहुतांश शेतकरी पावसावर अवलंबून आहेत. सांख्यिकीय आकडेवारीनुसार, महाराष्ट्रातील सुमारे ८२% शेती ही पावसावर अवलंबून आहे आणि कोरडवाहू स्वरूपाची आहे. मात्र, राज्याच्या विविध भागांत पावसाचे असमान वितरण, पावसात पडणारे खंड आणि हवामान बदलामुळे निर्माण होणारी अनिश्चितता यामुळे शेतकरी वर्गाला अनेक आर्थिक आणि शेती व्यवसायाशी संबंधित समस्यांना सामोरे जावे लागत आहे.
दुष्काळी परिस्थितीत पाणी टंचाईमुळे शेतीचे उत्पादन घटते, तर अतिवृष्टीच्या काळात पावसाचे पाणी वाहून जाते, ज्यामुळे पिकांचे नुकसान तर होतेच पण मातीची धूप होऊन जमिनीचा कस देखील कमी होतो. या समस्यांवर मात करण्यासाठी महाराष्ट्र शासनाने “मुख्यमंत्री शाश्वत सिंचन योजना” सुरू केली आहे. या योजनेअंतर्गत शेतकऱ्यांना वैयक्तिक शेततळे उभारण्यासाठी अनुदान देण्यात येत आहे, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पादन वाढून त्यांचे जीवनमान सुधारण्यास मदत होईल.
मुख्यमंत्री शाश्वत सिंचन योजना: संकल्पना आणि उद्दिष्टे
महाराष्ट्र शासनाने सुरू केलेली मुख्यमंत्री शाश्वत सिंचन योजना ही शेतकऱ्यांच्या सिंचन क्षमता वाढविण्यासाठीची एक महत्त्वाकांक्षी योजना आहे. या योजनेचा मुख्य उद्देश शेतकऱ्यांना पाणी साठवण्यासाठी वैयक्तिक शेततळे बांधण्यास प्रोत्साहन देणे आणि त्यांना आर्थिक मदत करणे हा आहे. २९ जून २०२२ रोजी महाराष्ट्र शासनाने या योजनेत वैयक्तिक शेततळ्यांचा समावेश करून तिचा विस्तार केला.
या योजनेची प्रमुख उद्दिष्टे खालीलप्रमाणे आहेत:
- सिंचन क्षमता वाढविणे: कोरडवाहू शेतीच्या क्षेत्रात सिंचनाची सुविधा वाढवून शेतीचे उत्पादन वाढविणे.
- पावसाचे पाणी साठविणे: पावसाळ्यात पडणाऱ्या पावसाचे पाणी अडवून ते शेतीच्या सिंचनासाठी वापरण्याची क्षमता वाढविणे.
- हवामान बदलाशी अनुकूलन: हवामान बदलामुळे निर्माण होणाऱ्या दुष्काळी परिस्थितीवर मात करण्यासाठी शेतकऱ्यांना साहाय्य करणे.
- शाश्वत शेती व्यवस्था: शेतीच्या उत्पादनात सातत्य आणि स्थिरता आणण्यासाठी शाश्वत शेती व्यवस्थेला प्रोत्साहन देणे.
- आर्थिक स्थिरता: शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात वाढ करून त्यांची आर्थिक स्थिती सुधारणे.
वैयक्तिक शेततळे: महत्त्व आणि फायदे
वैयक्तिक शेततळे म्हणजे शेतकऱ्यांच्या शेतावर खोदलेले कृत्रिम तलाव, ज्यात पावसाचे पाणी साठवले जाते आणि उन्हाळ्यात किंवा दुष्काळी परिस्थितीत शेतीच्या सिंचनासाठी वापरले जाते. वैयक्तिक शेततळे उभारण्याचे अनेक फायदे आहेत:
1. सिंचन क्षमतेत वाढ
शेततळ्यात साठवलेले पाणी शेतीच्या सिंचनासाठी वापरले जाते, ज्यामुळे कोरडवाहू शेतीचे उत्पादन वाढते. विशेषतः पावसात खंड पडल्यास किंवा उन्हाळ्यात शेततळ्यातील पाणी वापरून पिकांचे संरक्षण करता येते. त्यामुळे शेतकऱ्यांना निसर्गाच्या लहरीपणावर अवलंबून राहण्याची गरज कमी होते.
2. पीक उत्पादनात वाढ
पाणी ही शेतीसाठी अत्यंत महत्त्वाची साधनसामग्री आहे. योग्य प्रमाणात आणि योग्य वेळी पाणी मिळाल्यास पिकांचे उत्पादन वाढते. शेततळ्याद्वारे शेतकरी पिकांना आवश्यकतेनुसार पाणी देऊ शकतात, ज्यामुळे पिकांची वाढ चांगली होते आणि उत्पादनात वाढ होते.
3. आर्थिक फायदे
वाढीव उत्पादनामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढते. तसेच, शेततळ्यातील पाण्याचा वापर करून शेतकरी दुबार पिके घेऊ शकतात आणि फळबागा, भाजीपाला यांसारखी अधिक नफा देणारी पिके घेऊ शकतात. यामुळे शेतकऱ्यांची आर्थिक स्थिती सुधारते.
4. भूजल पातळीत वाढ
शेततळ्यात साठवलेले पाणी जमिनीत मुरते, ज्यामुळे भूजल पातळी वाढण्यास मदत होते. यामुळे विहिरी आणि बोअरवेलमधील पाण्याची पातळी वाढते, जे शेतीसाठी तसेच घरगुती वापरासाठी उपयुक्त ठरते.
5. मत्स्यपालन शक्यता
अनेक शेतकरी शेततळ्यात मत्स्यपालन करून अतिरिक्त उत्पन्न मिळवू शकतात. कमी जागेत आणि कमी खर्चात मत्स्यपालन करता येते, जे शेतकऱ्यांसाठी एक पूरक व्यवसाय म्हणून विकसित होऊ शकते.
6. जैवविविधता संवर्धन
शेततळे निर्माण केल्याने त्या परिसरात जैवविविधता वाढण्यास मदत होते. पक्षी, कीटक, सरपटणारे प्राणी आणि विविध वनस्पती शेततळ्याच्या आसपास वाढू लागतात, ज्यामुळे नैसर्गिक परिसंस्थेचे संतुलन राखले जाते.
पात्रता आणि अट
मुख्यमंत्री शाश्वत सिंचन योजनेअंतर्गत वैयक्तिक शेततळे योजनेचा लाभ घेण्यासाठी शेतकऱ्यांना काही पात्रता आणि अटींची पूर्तता करावी लागते:
- जमिनीची मालकी: अर्जदार शेतकऱ्याकडे किमान ०.६० हेक्टर (१.५ एकर) जमीन असणे आवश्यक आहे.
- पूर्वीचा लाभ नसावा: अर्जदार शेतकऱ्याने यापूर्वी कोणत्याही शासकीय योजनेतून शेततळे अनुदान घेतलेले नसावे.
- जमिनीची योग्यता: अर्जदाराची जमीन तांत्रिक दृष्टीने शेततळे उभारण्यासाठी योग्य असणे आवश्यक आहे. काळी जमीन आणि चिकण माती असलेली जमीन शेततळ्यासाठी अधिक योग्य मानली जाते.
- अन्य कागदपत्रे: अर्जदाराकडे आवश्यक कागदपत्रे जसे की ७/१२ उतारा, ८-अ, होल्डिंग प्रमाणपत्र इत्यादी असणे आवश्यक आहे.
अनुदान रक्कम आणि वितरण प्रक्रिया
मुख्यमंत्री शाश्वत सिंचन योजनेअंतर्गत शेतकऱ्यांना शेततळे खोदण्यासाठी अनुदान दिले जाते. अनुदानाची रक्कम शेततळ्याचे आकारमान आणि प्रकारानुसार ठरवली जाते. सामान्यतः प्रत्येक शेततळ्याच्या बांधकामासाठी कमाल ७५,००० रुपये अनुदान दिले जाते.
अनुदान वितरणाची प्रक्रिया खालीलप्रमाणे आहे:
- अर्ज प्रक्रिया: शेतकऱ्यांना महा-डीबीटी पोर्टलवर ऑनलाईन अर्ज करावा लागतो.
- कागदपत्रे अपलोड: आवश्यक कागदपत्रे जसे की ७/१२ उतारा, होल्डिंग प्रमाणपत्र, वैयक्तिक शेततळे हमीपत्र इत्यादी पोर्टलवर अपलोड करावी लागतात.
- अर्जाची छाननी: शेतकऱ्यांचे अर्ज कृषी विभागाकडून छाननी केले जातात आणि पात्र अर्जदारांची निवड केली जाते.
- प्रकल्प मंजुरी: पात्र अर्जदारांना शेततळे उभारण्यासाठी मंजुरी दिली जाते.
- काम पूर्ण करणे: शेतकऱ्यांनी आपल्या शेतावर शेततळे खोदणे आणि त्याचे बांधकाम पूर्ण करणे आवश्यक आहे.
- तपासणी: कृषी विभागाचे अधिकारी शेततळ्याची तपासणी करतात आणि त्याचे मापन आणि इतर तांत्रिक बाबींची पडताळणी करतात.
- अनुदान वितरण: शेततळे पूर्ण झाल्यानंतर आणि तपासणी पूर्ण झाल्यानंतर, अनुदान रक्कम शेतकऱ्यांच्या बँक खात्यात थेट जमा केली जाते.
तांत्रिक मार्गदर्शक तत्त्वे
मुख्यमंत्री शाश्वत सिंचन योजनेअंतर्गत शेततळे उभारण्यासाठी काही तांत्रिक मार्गदर्शक तत्त्वे निश्चित करण्यात आली आहेत. याचा उद्देश शेततळ्याचा अधिकतम फायदा मिळवणे आणि त्याची दीर्घकालीन टिकाऊक्षमता सुनिश्चित करणे हा आहे.
1. जमिनीची निवड
शेततळे तयार करण्यासाठी जमिनीची योग्य निवड करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. योग्य जमिनीची निवड केल्यास पाणी साठवण्यात आणि पाणी पाझरण्यात समस्या निर्माण होत नाहीत. काळी जमीन आणि चिकण मातीची जमीन शेततळ्यासाठी अधिक योग्य असते, कारण या प्रकारच्या जमिनीत पाण्याचे पाझरणे कमी होते.
मुरमाड, वालुकामय आणि सच्छिद्र खडक असलेली जमीन शेततळे तयार करण्यासाठी योग्य नसते, कारण अशा जमिनीत पाण्याचे पाझरणे जास्त होते.
2. शेततळ्याचे आकारमान
शेततळ्याचे आकारमान शेतकऱ्यांच्या गरजा आणि त्यांच्या जमिनीच्या क्षेत्रफळानुसार ठरवले जाते. सामान्यतः खालील आकारमानांच्या शेततळ्यांना अनुदान दिले जाते:
Also Read:
बांधकाम कामगारांच्या मुलांना मिळणार 25,000 हजार रुपये, शिष्यवृत्ती Children of construction
- आकारमान: 20 मीटर x 20 मीटर x 3 मीटर (लांबी x रुंदी x खोली)
- आकारमान: 25 मीटर x 25 मीटर x 3 मीटर
- आकारमान: 30 मीटर x 30 मीटर x 3 मीटर
शेततळ्याचे आकारमान ठरवताना पाण्याची आवश्यकता, जमिनीचे क्षेत्रफळ, सिंचनाखालील क्षेत्र आणि पावसाचे प्रमाण या घटकांचा विचार केला जातो.
3. प्लास्टिक अस्तरण
पाणी पाझरणे कमी करण्यासाठी शेततळ्याला प्लास्टिक अस्तरण (लिनिंग) करणे आवश्यक असते. प्लास्टिक अस्तरणामुळे शेततळ्यात साठवलेले पाणी जास्त काळ टिकून राहते आणि पाणी पाझरण्याचे प्रमाण कमी होते. सामान्यतः 250 ते 300 मायक्रॉन जाडीचे एचडीपीई (हाय डेन्सिटी पॉलिएथिलीन) प्लास्टिक अस्तरण वापरले जाते.
4. सुरक्षा उपाय
शेततळ्याच्या सुरक्षिततेसाठी काही उपाय करणे आवश्यक असते:
- शेततळ्याच्या काठावर तारेचे कुंपण करणे, जेणेकरून प्राणी आणि मुले शेततळ्यात पडण्याचा धोका कमी होईल.
- शेततळ्याच्या काठावर झाडे लावणे, जेणेकरून मातीची धूप कमी होईल आणि शेततळ्याचे आयुष्य वाढेल.
- शेततळ्याच्या आसपास गवत लावणे, जेणेकरून पावसाचे पाणी शेततळ्यात येताना त्यासोबत माती वाहून न येता स्वच्छ पाणी शेततळ्यात येईल.
शेततळे व्यवस्थापन
शेततळे उभारल्यानंतर त्याचे योग्य व्यवस्थापन करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. शेततळ्याचे व्यवस्थापन योग्य प्रकारे केल्यास त्याचा अधिकतम फायदा मिळू शकतो आणि त्याचे आयुष्यही वाढते.
1. नियमित देखभाल
शेततळ्याची नियमित देखभाल करणे आवश्यक आहे, ज्यामध्ये खालील बाबींचा समावेश होतो:
- शेततळ्याच्या काठावरील गवत आणि झुडपे नियमित कापणे.
- प्लास्टिक अस्तरणात कोणतेही छिद्र किंवा फाटलेला भाग असल्यास त्याची दुरुस्ती करणे.
- शेततळ्यात साचलेला गाळ आणि कचरा वेळोवेळी काढून टाकणे.
2. पाण्याचा कार्यक्षम वापर
शेततळ्यातील पाण्याचा कार्यक्षम वापर करण्यासाठी खालील उपाय केले जाऊ शकतात:
- ठिबक सिंचन किंवा तुषार सिंचन पद्धतींचा वापर करून पाण्याचा अपव्यय कमी करणे.
- पिकांच्या गरजेनुसार पाणी देणे, जेणेकरून अनावश्यक पाणी वापर टाळता येईल.
- रात्रीच्या वेळी सिंचन करणे, ज्यामुळे बाष्पीभवनामुळे होणारे पाण्याचे नुकसान कमी होईल.
3. शेततळ्याचा बहुउद्देशीय वापर
शेततळ्याचा बहुउद्देशीय वापर करून अधिक फायदा मिळवता येऊ शकतो:
- मत्स्यपालन करून अतिरिक्त उत्पन्न मिळवणे.
- बदक पालन करून अतिरिक्त उत्पन्न मिळवणे.
- शेततळ्याच्या काठावर फळझाडे लावून त्यांचा विकास करणे.
शेतकऱ्यांचे अनुभव
मुख्यमंत्री शाश्वत सिंचन योजनेअंतर्गत वैयक्तिक शेततळे उभारून अनेक शेतकऱ्यांच्या जीवनात सकारात्मक बदल घडून आला आहे. अनेक शेतकऱ्यांनी या योजनेचा लाभ घेऊन आपल्या शेतावर शेततळे उभारले आहे आणि त्यांचे उत्पन्न वाढले आहे. शेततळ्यामुळे शेतकऱ्यांना दुष्काळी परिस्थितीवर मात करण्यास मदत झाली आहे आणि त्यांनी दुबार पिके घेण्यास सुरुवात केली आहे.
उदाहरणार्थ, अनेक शेतकऱ्यांनी शेततळ्यातील पाण्याचा वापर करून फळबागा, भाजीपाला आणि फुलशेती यांसारखी अधिक नफा देणारी पिके घेण्यास सुरुवात केली आहे, ज्यामुळे त्यांचे उत्पन्न वाढले आहे. काही शेतकऱ्यांनी शेततळ्यात मत्स्यपालन सुरू करून अतिरिक्त उत्पन्न मिळवले आहे.
मुख्यमंत्री शाश्वत सिंचन योजना ही महाराष्ट्र शासनाची एक महत्त्वाकांक्षी योजना आहे, जिचा उद्देश राज्यातील शेतकऱ्यांना सिंचनाच्या समस्येवर मात करण्यासाठी मदत करणे हा आहे. वैयक्तिक शेततळे उभारून शेतकरी पावसाचे पाणी अडवू शकतात आणि त्याचा वापर कोरडवाहू शेतीच्या सिंचनासाठी करू शकतात, ज्यामुळे त्यांचे उत्पादन वाढेल आणि उत्पन्नात वाढ होईल.
या योजनेचा लाभ घेण्यासाठी शेतकऱ्यांनी महा-डीबीटी पोर्टलवर अर्ज करावा आणि आवश्यक कागदपत्रे सादर करावीत. योग्य जमिनीची निवड करून आणि योग्य आकारमानाचे शेततळे तयार करून, शेतकरी या योजनेचा अधिकतम फायदा घेऊ शकतात.
शेततळ्यामुळे शेतकऱ्यांना पाण्याची सुरक्षितता मिळते, पिकांचे उत्पादन वाढते आणि आर्थिक स्थिरता येते. त्यामुळे, मुख्यमंत्री शाश्वत सिंचन योजना महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी एक वरदान ठरली आहे.
हवामान बदलाच्या या काळात, जेव्हा पावसाचे प्रमाण अनिश्चित आहे आणि पाण्याची टंचाई वाढत आहे, तेव्हा वैयक्तिक शेततळे ही शेतकऱ्यांसाठी एक उत्तम पर्याय आहे. या योजनेमुळे शेतकऱ्यांना पाण्याची सुरक्षितता मिळेल आणि त्यांना हवामान बदलाशी जुळवून घेण्यास मदत होईल.