benefit of this scheme भारतामध्ये ज्येष्ठ नागरिकांना सन्मानाचे स्थान आहे. आपल्या संस्कृतीमध्ये वडीलधाऱ्यांचा आदर करण्याची परंपरा अनादिकाळापासून चालत आली आहे. परंतु आधुनिक काळातील वाढती महागाई, बदलते सामाजिक-आर्थिक स्थितीमुळे अनेक ज्येष्ठ नागरिकांना आर्थिक, आरोग्यविषयक आणि सामाजिक अडचणींना सामोरे जावे लागते. याच बाबींचा विचार करून भारत सरकारने ६० वर्षांवरील नागरिकांसाठी अनेक कल्याणकारी योजना सुरू केल्या आहेत.
या लेखात आपण २०२५ मध्ये ज्येष्ठ नागरिकांसाठी उपलब्ध असलेल्या पाच महत्त्वपूर्ण योजनांविषयी सविस्तर माहिती जाणून घेणार आहोत. या योजनांमुळे ज्येष्ठ नागरिकांना आर्थिक स्थैर्य, आरोग्य सुरक्षा आणि सामाजिक सुरक्षितता मिळण्यास मदत होते.
१. वृद्धापकाळ निवृत्तीवेतन योजना
वृद्धापकाळ निवृत्तीवेतन योजना ही ज्येष्ठ नागरिकांचे आर्थिक सबलीकरण करण्यासाठी केंद्र आणि राज्य सरकारद्वारे संयुक्तपणे राबवली जाणारी महत्त्वपूर्ण योजना आहे. या योजनेअंतर्गत, ६० वर्षांपेक्षा जास्त वय असलेल्या गरीब आणि निराधार ज्येष्ठ नागरिकांना दरमहा ठराविक रक्कम देण्यात येते.
Also Read:
महिलांना दर महिना मिळणार 2,500 हजार रुपये, सरकारची नवीन अपडेट जारी Mahila Samridhi Yojana
योजनेचे प्रमुख वैशिष्ट्ये:
- वयोगटानुसार रक्कम: विविध राज्यांमध्ये भत्त्याची रक्कम वेगवेगळी असते. उदाहरणार्थ, दिल्लीमध्ये 60-69 वयोगटासाठी ₹2,000 आणि 70 वर्षांवरील नागरिकांना दरमहा ₹2,500 मिळतात.
- निराधार ज्येष्ठांसाठी: ही योजना मुख्यतः ज्यांना कुटुंबाकडून पुरेसा आधार नाही अशा ज्येष्ठ नागरिकांसाठी आहे.
- थेट बँक खात्यात जमा: पेन्शनची रक्कम थेट लाभार्थ्यांच्या बँक खात्यात जमा केली जाते.
अर्ज प्रक्रिया:
ऑनलाइन पद्धत:
- ई-डिस्ट्रिक्ट पोर्टलवर जाऊन अर्ज भरावा
- आवश्यक कागदपत्रे अपलोड करावीत
- अर्ज सबमिट करून अर्जाचा क्रमांक जतन करून ठेवावा
ऑफलाइन पद्धत:
- जिल्हा समाज कल्याण कार्यालयातून अर्जाचा फॉर्म घ्यावा
- आवश्यक कागदपत्रांसह भरलेला अर्ज जमा करावा
- पावती घ्यावी
आवश्यक कागदपत्रे:
- आधार कार्ड
- वयाचा दाखला (जन्म प्रमाणपत्र/आधार)
- रहिवासी प्रमाणपत्र
- बँक खात्याचे तपशील
- उत्पन्नाचा दाखला (जर असेल तर)
- पासपोर्ट आकाराचे फोटो
२. वरिष्ठ नागरिक बचत योजना (SCSS)
वरिष्ठ नागरिक बचत योजना ही भारत सरकारद्वारे २००४ मध्ये सुरू करण्यात आलेली एक सुरक्षित गुंतवणूक योजना आहे. या योजनेचा मुख्य उद्देश नियमित उत्पन्न मिळवण्यासोबतच सुरक्षित गुंतवणूक करण्याची संधी ज्येष्ठ नागरिकांना मिळावी हा आहे.
योजनेचे प्रमुख वैशिष्ट्ये:
- उच्च व्याज दर: २०२५ मध्ये, या योजनेअंतर्गत 8.2% वार्षिक व्याज मिळते, जे तिमाही बंधित केले जाते.
- गुंतवणूक मर्यादा: कमीत कमी ₹1,000 आणि जास्तीत जास्त ₹30 लाख पर्यंत गुंतवणूक करता येते.
- कालावधी: योजनेचा मूळ कालावधी 5 वर्षांचा असून त्यानंतर आणखी 3 वर्षांपर्यंत मुदतवाढ करता येते.
- कर सवलती: सेक्शन 80C अंतर्गत गुंतवणुकीवर इन्कम टॅक्समध्ये ₹1.5 लाख पर्यंत सूट मिळते.
- नॉमिनी सुविधा: खातेधारकाच्या मृत्यूनंतर नॉमिनीला रक्कम मिळण्याची सुविधा.
कोण खाते उघडू शकतो?
- 60 वर्षे किंवा त्यापेक्षा जास्त वयाचे नागरिक
- 55-60 वयोगटातील व्यक्ती जे सेवानिवृत्ती/स्वेच्छा सेवानिवृत्ती योजनेअंतर्गत निवृत्त झाले आहेत
- 50 वर्षांवरील सेवानिवृत्त रक्षा कर्मचारी
खाते कुठे उघडू शकता?
- कोणत्याही सार्वजनिक/खासगी क्षेत्रातील बँकेत
- भारतीय पोस्ट ऑफिसांमध्ये
३. आयुष्मान भारत – ज्येष्ठ नागरिक आरोग्य विमा
2025 मध्ये, भारत सरकारने आयुष्मान भारत योजनेअंतर्गत ७० वर्षांवरील सर्व ज्येष्ठ नागरिकांसाठी विशेष आरोग्य विमा सुरू केला आहे. हा उपक्रम ज्येष्ठ नागरिकांना वैद्यकीय खर्चापासून आर्थिक सुरक्षा प्रदान करतो.
योजनेचे प्रमुख वैशिष्ट्ये:
- विमा कवच: प्रत्येक ज्येष्ठ नागरिकाला दरवर्षी ₹5 लाख पर्यंतचे आरोग्य विमा संरक्षण मिळते.
- उत्पन्न अट नाही: या योजनेमध्ये उत्पन्नाची कोणतीही अट नाही, सर्व 70+ ज्येष्ठ नागरिक पात्र आहेत.
- कॅशलेस उपचार: देशभरातील नोंदणीकृत सरकारी व खासगी रुग्णालयांमध्ये कॅशलेस उपचार.
- स्वतंत्र कार्ड: या योजनेअंतर्गत ज्येष्ठ नागरिकांना स्वतंत्र आयुष्मान कार्ड मिळते.
- इतर विम्यांसोबत वापर: इतर आरोग्य विमा योजनांसोबत हा लाभ वापरता येतो.
अर्ज कसा करावा?
- अधिकृत आयुष्मान भारत पोर्टलवर ऑनलाइन नोंदणी
- जवळच्या आयुष्मान भारत सेवा केंद्रात जाऊन अर्ज करणे
- आयुष्मान आरोग्य मित्र यांच्या मदतीने नोंदणी
आवश्यक कागदपत्रे:
- आधार कार्ड
- वयाचा पुरावा
- रहिवासी प्रमाणपत्र
- पासपोर्ट आकाराचे फोटो
४. आयकर सवलती
केंद्र सरकार दरवर्षी आर्थिक विधेयकात ज्येष्ठ नागरिकांसाठी विशेष कर सवलतींची घोषणा करते. 2025 मध्ये, ज्येष्ठ नागरिकांना आयकरामध्ये अनेक फायदे दिले जात आहेत, जे त्यांच्या आर्थिक नियोजनास मदत करतात.
प्रमुख कर सवलती:
- करमुक्त मर्यादा: 60-80 वयोगटासाठी करमुक्त मर्यादा ₹3 लाख आहे, तर 80 वर्षांवरील नागरिकांसाठी (अति-ज्येष्ठ नागरिक) ₹5 लाख आहे.
- आरोग्य विमा प्रिमियम: वैद्यकीय विमा प्रिमियमवर ₹50,000 पर्यंतची अतिरिक्त कपात.
- वैद्यकीय उपचारांवर कपात: ज्येष्ठ नागरिकांसाठी वैद्यकीय खर्चावर कलम 80D अंतर्गत अतिरिक्त कपात.
- बँक ठेवींवरील TDS मर्यादा: ज्येष्ठ नागरिकांसाठी बँक ठेवींवरील व्याजावर TDS मर्यादा जास्त.
- सेक्शन 80TTB: बँक ठेवी, फिक्स्ड डिपॉझिट आणि पोस्ट ऑफिस ठेवींवरील व्याजावर ₹50,000 पर्यंत कपात.
या सवलतींचा लाभ घेण्यासाठी:
- इन्कम टॅक्स रिटर्न भरताना ज्येष्ठ नागरिक विभागात माहिती दर्शवावी
- योग्य फॉर्म निवडावा (जसे की ITR-1 किंवा ITR-2)
- योग्य सेक्शन अंतर्गत कपात दर्शवावी
- आवश्यक कागदपत्रांची पूर्तता करावी (जसे की आरोग्य विमा प्रिमियम पावती)
५. प्रवास भत्त्यात सवलत
ज्येष्ठ नागरिकांसाठी प्रवास करणे सोपे व्हावे यासाठी भारतीय रेल्वे आणि राज्य परिवहन महामंडळांद्वारे विशेष सवलती देण्यात येतात. या सवलतींमुळे ज्येष्ठ नागरिकांना कमी खर्चात प्रवास करणे शक्य होते.
Also Read:
नुकसान भरपाई योजनेच्या नवीन याद्या जाहीर पहा गावानुसार याद्या New lists of compensation scheme
रेल्वे प्रवासातील सवलती:
- पुरुष ज्येष्ठ नागरिक: 60 वर्षांवरील पुरुषांना रेल्वे तिकिटांवर 40% सवलत
- महिला ज्येष्ठ नागरिक: 58 वर्षांवरील महिलांना रेल्वे तिकिटांवर 50% सवलत
- सर्व वर्गांसाठी लागू: सवलत सर्व प्रवासी गाड्यांमध्ये आणि सर्व श्रेणींमध्ये उपलब्ध
- ऑनलाईन बुकिंगसाठीही लागू: IRCTC वेबसाइट/अॅपवरून बुक केलेल्या तिकिटांवरही सवलत मिळते
बस प्रवासातील सवलती:
- अनेक राज्यांमध्ये ज्येष्ठ नागरिकांना राज्य परिवहन बसमध्ये 50% पर्यंत सवलत
- काही राज्यांमध्ये महिला ज्येष्ठ नागरिकांना मोफत प्रवास
- ज्येष्ठ नागरिक ओळखपत्र दाखवून ही सवलत मिळवता येते
सवलतीचा लाभ घेण्यासाठी आवश्यक कागदपत्रे:
- आधार कार्ड/पॅन कार्ड/ज्येष्ठ नागरिक ओळखपत्र
- वयाचा पुरावा
- जर रेल्वे कार्ड असेल तर ते सोबत बाळगावे
अर्जासाठी आवश्यक सामान्य कागदपत्रे
वरील सर्व योजनांचा लाभ घेण्यासाठी ज्येष्ठ नागरिकांकडे खालील कागदपत्रे असणे आवश्यक आहे:
- आधार कार्ड: बहुतेक सर्व योजनांसाठी आधार कार्ड अनिवार्य आहे
- वयाचा दाखला: जन्म प्रमाणपत्र/शाळा सोडल्याचा दाखला/आधार कार्ड
- रहिवासी प्रमाणपत्र: स्थानिक प्राधिकरणाने दिलेले प्रमाणपत्र
- उत्पन्न प्रमाणपत्र: निवृत्तीवेतन योजनेसाठी आवश्यक
- बँक पासबुक/खाते तपशील: लाभ थेट हस्तांतरणासाठी
- पासपोर्ट आकाराचे फोटो: विविध अर्जांसाठी
- जातीचा दाखला: SC/ST/अल्पसंख्याक असल्यास काही योजनांमध्ये अतिरिक्त लाभ मिळू शकतात
अर्जाची मुदत
बहुतेक सरकारी योजना वर्षभर सुरू असतात, परंतु काही विशिष्ट योजनांसाठी नोंदणीची अंतिम तारीख असू शकते. सर्वसाधारणपणे ज्येष्ठ नागरिक बचत योजना, आयुष्मान भारत, आणि कर सवलती या वर्षभर उपलब्ध असतात. वृद्धापकाळ निवृत्तीवेतन योजनेसाठी अर्जांची स्वीकृती राज्यानुसार बदलू शकते. त्यामुळे ज्येष्ठ नागरिकांनी योग्य माहिती मिळवून योजना सुरू झाल्यानंतर लवकरात लवकर अर्ज करणे फायदेशीर ठरते.
सामान्य प्रश्न (FAQs)
प्रश्न 1: सर्व ज्येष्ठ नागरिकांना पेन्शन मिळते का? उत्तर: नाही, पेन्शन मिळण्यासाठी उत्पन्नाची अट आणि इतर पात्रता निकष पूर्ण करणे आवश्यक आहे. बहुतेक राज्यांमध्ये केवळ गरीब आणि निराधार ज्येष्ठ नागरिकांना पेन्शन दिले जाते.
प्रश्न 2: SCSS मध्ये सध्या किती व्याज मिळते? उत्तर: 2025 मध्ये, वरिष्ठ नागरिक बचत योजनेअंतर्गत सध्या 8.2% वार्षिक व्याज दिले जाते.
प्रश्न 3: आयुष्मान भारत योजनेचा लाभ कसा मिळवता येतो? उत्तर: 70 वर्षांवरील सर्व नागरिकांसाठी ही योजना खुली आहे. आयुष्मान भारत पोर्टलवर ऑनलाइन अर्ज करून किंवा नजीकच्या आयुष्मान सेवा केंद्रात जाऊन नोंदणी करता येते.
प्रश्न 4: रेल्वे प्रवास सवलतीसाठी काय आवश्यक आहे? उत्तर: प्रवासादरम्यान वयाचा पुरावा म्हणून आधार कार्ड/पॅन कार्ड/ज्येष्ठ नागरिक ओळखपत्र बाळगणे आवश्यक आहे.
प्रश्न 5: आयकर सवलतीचा लाभ घेण्यासाठी काय करावे? उत्तर: आयकर रिटर्न भरताना ज्येष्ठ नागरिक विभागात माहिती भरावी आणि आवश्यक त्या सेक्शनमध्ये कपातींचा दावा करावा.
भारतामध्ये ज्येष्ठ नागरिकांसाठी सरकारद्वारे अनेक उपयुक्त योजना राबवल्या जातात. या योजनांमधून ज्येष्ठ नागरिकांना आर्थिक, आरोग्यविषयक आणि सामाजिक लाभ मिळू शकतात. विशेषत: 60 वर्षांनंतरही आर्थिक आणि सामाजिकदृष्ट्या सक्षम राहण्यासाठी या योजना महत्त्वाच्या ठरतात.
प्रत्येक ज्येष्ठ नागरिकाने त्यांच्या पात्रतेनुसार या योजनांचा लाभ घेण्यासाठी वेळेवर अर्ज करावा. योग्य माहिती घेऊन आणि आवश्यक कागदपत्रांची पूर्तता करून आपण या सुविधांचा संपूर्ण लाभ घेऊ शकता. ज्येष्ठ नागरिकांच्या गरजा लक्षात घेऊन शासनाकडून वेळोवेळी या योजनांमध्ये योग्य ते बदल केले जातात, त्यामुळे नियमितपणे अद्ययावत माहिती मिळवणे महत्त्वाचे आहे.
