deposited in farmers accounts भारताची ओळख जगात “शेतीप्रधान देश” म्हणून आहे. आजही भारताच्या अर्थव्यवस्थेचा कणा म्हणजे शेती आणि शेतकरी. देशातील जवळपास ५० टक्के लोकसंख्या प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षपणे शेतीशी संबंधित आहे. या क्षेत्रातून राष्ट्रीय उत्पन्नात मोठा वाटा मिळतो. परंतु, निसर्गाच्या लहरीपणामुळे शेतकऱ्यांचे जीवन अनिश्चिततेने भरलेले असते. कधी अवकाळी पाऊस, कधी दुष्काळ, तर कधी रोगराई, अशा विविध संकटांशी शेतकऱ्यांना दोन हात करावे लागतात.
या पार्श्वभूमीवर केंद्र सरकार आणि राज्य सरकारांनी शेतकऱ्यांच्या आर्थिक स्थिती सुधारण्यासाठी अनेक योजना आखल्या आहेत. त्यापैकी दोन महत्त्वाच्या योजना म्हणजे “पीएम किसान सन्मान निधी योजना” आणि महाराष्ट्र सरकारची “नमो शेतकरी सन्मान निधी योजना”. या लेखात आपण या दोन्ही योजनांची सविस्तर माहिती जाणून घेणार आहोत.
पीएम किसान सन्मान निधी योजना: शेतकऱ्यांसाठी वरदान
योजनेची पार्श्वभूमी
पंतप्रधान किसान सन्मान निधी योजना ही केंद्र सरकारची महत्त्वाकांक्षी योजना आहे. २०१८ मध्ये तत्कालीन अर्थमंत्री अरुण जेटली यांनी अर्थसंकल्पात या योजनेची घोषणा केली. त्यानंतर १ डिसेंबर २०१८ पासून या योजनेची अंमलबजावणी सुरू झाली. या योजनेचा मुख्य उद्देश छोट्या आणि सीमांत शेतकऱ्यांना आर्थिक मदत करणे हा आहे.
योजनेचे स्वरूप
पीएम किसान योजनेअंतर्गत प्रत्येक पात्र शेतकऱ्याला दरवर्षी ६,००० रुपये दिले जातात. ही रक्कम तीन समान हप्त्यांमध्ये, प्रत्येकी २,००० रुपये, थेट शेतकऱ्यांच्या बँक खात्यात जमा केली जाते. या योजनेची सुरुवात झाल्यापासून आतापर्यंत एकूण १९ हप्ते वितरित करण्यात आले आहेत.
१९वा हप्ता
२४ फेब्रुवारी २०२५ रोजी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी १९व्या हप्त्याचे वितरण केले. या हप्त्याच्या माध्यमातून देशभरातील कोट्यवधी शेतकऱ्यांना लाभ झाला. महाराष्ट्रातील लाखो शेतकऱ्यांच्या खात्यातही हे पैसे जमा झाले आहेत.
योजनेचे लाभ
पीएम किसान योजनेमुळे शेतकऱ्यांना अनेक प्रकारे फायदा झाला आहे:
- बियाणे, खते आणि औषधे खरेदीसाठी आर्थिक मदत – या योजनेतून मिळणारे पैसे शेतकरी बियाणे, खते आणि औषधे खरेदी करण्यासाठी वापरू शकतात.
- शेती खर्चात बचत – थेट आर्थिक मदत मिळाल्यामुळे शेतकऱ्यांच्या शेती खर्चात काही प्रमाणात बचत होते.
- आत्मविश्वासात वाढ – नियमित पैसे मिळत असल्याने शेतकऱ्यांच्या आत्मविश्वासात वाढ झाली आहे.
- आर्थिक समावेशन – योजनेमुळे अनेक शेतकरी बँकिंग प्रणालीशी जोडले गेले आहेत.
- खेड्यांच्या अर्थव्यवस्थेला चालना – थेट पैशांच्या हस्तांतरणामुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते.
आतापर्यंतचे यश
पीएम किसान योजना ही जगातील सर्वात मोठी थेट लाभ हस्तांतरण योजना (Direct Benefit Transfer Scheme) बनली आहे. आतापर्यंत ११ कोटींहून अधिक शेतकऱ्यांना या योजनेचा लाभ मिळाला आहे. शेतकऱ्यांच्या खात्यांमध्ये एकूण २.५ लाख कोटी रुपयांहून अधिक रक्कम जमा करण्यात आली आहे.
नमो शेतकरी सन्मान निधी योजना: महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी आधार
योजनेची पार्श्वभूमी
केंद्र सरकारच्या पीएम किसान योजनेच्या धर्तीवर महाराष्ट्र सरकारने २०२३ मध्ये “नमो शेतकरी सन्मान निधी योजना” सुरू केली. महाराष्ट्र राज्यातील शेतकऱ्यांची आर्थिक स्थिती सुधारण्यासाठी ही योजना आखण्यात आली.
योजनेचे स्वरूप
या योजनेअंतर्गत महाराष्ट्रातील पात्र शेतकऱ्यांना दरवर्षी ६,००० रुपये दिले जातात. पीएम किसान योजनेप्रमाणेच ही रक्कम तीन समान हप्त्यांमध्ये, प्रत्येकी २,००० रुपये, थेट शेतकऱ्यांच्या बँक खात्यात जमा केली जाते. आतापर्यंत ५ हप्ते यशस्वीरीत्या वितरित करण्यात आले आहेत.
सहावा हप्ता
सध्या शेतकऱ्यांना सहाव्या हप्त्याची प्रतीक्षा आहे. सहावा हप्ता अद्याप वितरित केलेला नाही, त्यामुळे काही शेतकरी नाराज आहेत. विशेषतः दुष्काळग्रस्त भागातील शेतकऱ्यांना या हप्त्याची अधिक प्रतीक्षा आहे. अनेक जण पुढील हप्त्यासाठी अर्थसंकल्पात घोषणा होण्याची वाट पाहत आहेत.
योजनेचे लाभ
नमो शेतकरी सन्मान निधी योजनेमुळे महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांना खालील फायदे झाले आहेत:
- आर्थिक मदत – शेतकऱ्यांना त्यांच्या दैनंदिन गरजा भागवण्यासाठी आर्थिक मदत मिळते.
- शेती साहित्य खरेदी – या रकमेतून शेतकरी शेतीसाठी लागणारे साहित्य खरेदी करू शकतात.
- दुष्काळी भागासाठी दिलासा – दुष्काळी भागातील शेतकऱ्यांसाठी ही योजना दिलासादायक ठरली आहे.
- शेतकऱ्यांच्या आत्महत्या कमी करण्यास मदत – नियमित आर्थिक पाठबळामुळे शेतकऱ्यांमधील आत्महत्येचे प्रमाण कमी होण्यास मदत होत आहे.
आतापर्यंतचे यश
नमो शेतकरी सन्मान निधी योजनेअंतर्गत आतापर्यंत ९१ लाख शेतकऱ्यांना लाभ मिळाला आहे. या योजनेच्या माध्यमातून एकूण ९,१०० कोटी रुपये शेतकऱ्यांच्या खात्यात जमा करण्यात आले आहेत.
दोन्ही योजनांचा एकत्रित लाभ
महाराष्ट्रातील अनेक पात्र शेतकऱ्यांना या दोन्ही योजनांचा लाभ मिळत आहे. अशा शेतकऱ्यांना दरवर्षी एकूण १२,००० रुपये मिळतात:
- पीएम किसान योजनेतून ६,००० रुपये
- नमो शेतकरी योजनेतून ६,००० रुपये
ही रक्कम शेतकऱ्यांच्या शेती खर्चासाठी तसेच त्यांच्या कुटुंबाच्या दैनंदिन गरजांसाठी उपयुक्त ठरते. विशेषतः छोट्या आणि सीमांत शेतकऱ्यांसाठी ही रक्कम अत्यंत महत्त्वाची आहे.
योजनांमध्ये सहभागी होण्यासाठी आवश्यक पात्रता आणि कागदपत्रे
पात्रता
पीएम किसान योजना:
- २ हेक्टरपर्यंत (५ एकर) शेतजमीन असणारे छोटे आणि सीमांत शेतकरी पात्र.
- मोठे शेतकरी, कर भरणारे शेतकरी आणि सरकारी कर्मचारी पात्र नाहीत.
नमो शेतकरी योजना:
- महाराष्ट्रातील सर्व शेतकरी पात्र.
- शेतजमिनीच्या आकारमानावर बंधन नाही.
आवश्यक कागदपत्रे
योजनांचा लाभ घेण्यासाठी खालील कागदपत्रे आवश्यक आहेत:
- आधार कार्ड – बँक खात्याशी लिंक असलेले.
- बँक खाते – सुरू आणि अद्ययावत असलेले.
- ७/१२ उतारा – शेतजमिनीच्या मालकीचा पुरावा.
- पॅन कार्ड – आयकर पुरावा (पीएम किसान साठी).
- अद्ययावत मोबाईल नंबर – अर्जाच्या स्थितीविषयी अपडेट मिळवण्यासाठी.
सध्याच्या माहितीनुसार, या योजनांविषयी पुढील अपेक्षा आहेत:
- हप्त्याच्या रकमेत वाढ – भविष्यात हप्त्याच्या रकमेत वाढ होऊ शकते.
- सहाव्या हप्त्याची घोषणा – नमो शेतकरी योजनेच्या सहाव्या हप्त्याची घोषणा लवकरच होऊ शकते.
- योजनेच्या व्याप्तीत वाढ – अधिक शेतकऱ्यांना समाविष्ट करण्यासाठी योजनेची व्याप्ती वाढवली जाऊ शकते.
- प्रक्रियेचे सुलभीकरण – अर्ज प्रक्रिया अधिक सोपी आणि तांत्रिकदृष्ट्या सुधारित केली जाऊ शकते.
योजनांचे महत्त्व: शेतकऱ्यांच्या जीवनात परिवर्तन
पीएम किसान आणि नमो शेतकरी योजना या फक्त आर्थिक मदत पुरवणाऱ्या योजना नाहीत, तर त्या शेतकऱ्यांच्या जीवनात अनेक प्रकारे परिवर्तन घडवून आणत आहेत:
- आत्मनिर्भरता – नियमित आर्थिक मदतीमुळे शेतकरी स्वतःच्या पायावर उभे राहण्यास शिकत आहेत.
- आर्थिक समावेशन – बँकिंग प्रणालीशी जोडले गेल्यामुळे शेतकऱ्यांना इतरही आर्थिक सेवांचा लाभ घेता येत आहे.
- आधुनिक शेती तंत्रज्ञानाचा वापर – आर्थिक पाठबळामुळे शेतकरी आधुनिक शेती पद्धती आणि तंत्रज्ञानाचा वापर करू शकत आहेत.
- आत्महत्या प्रवृत्तीत घट – नियमित आर्थिक मदतीमुळे शेतकऱ्यांमधील निराशेचे वातावरण कमी होत आहे.
- ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला चालना – थेट लाभ हस्तांतरणामुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्था सक्रिय होत आहे.
भारतासारख्या शेतीप्रधान देशात शेतकऱ्यांना दिलेली आर्थिक मदत ही फक्त शेतकऱ्यांपुरती मर्यादित नसून ती संपूर्ण अर्थव्यवस्थेच्या फायद्याची ठरते. “पीएम किसान सन्मान निधी योजना” आणि “नमो शेतकरी सन्मान निधी योजना” या शेतकऱ्यांच्या सबलीकरणासाठी महत्त्वाच्या पावल्या आहेत.
परंतु, या योजनांना अधिक प्रभावी बनवण्यासाठी काही सुधारणा करणे आवश्यक आहे. हप्त्यांची रक्कम वाढवणे, वेळेत हप्ते देणे, आणि योजनेची व्याप्ती वाढवणे या गोष्टी लक्षात घेतल्या पाहिजेत. तसेच, योजनांची अंमलबजावणी पारदर्शक आणि सुलभ पद्धतीने व्हावी यासाठी प्रयत्न केले पाहिजेत.
शेतकरी हा देशाचा कणा आहे. त्याच्या कल्याणातच देशाचे कल्याण आहे. त्यामुळे, शेतकऱ्यांसाठीच्या या योजना भविष्यातही अधिक सक्षम आणि प्रभावी होत राहतील अशी अपेक्षा आहे.