monsoon in country भारतासाठी २०२५ चे वर्ष आर्थिक आणि कृषि क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण ठरू शकते. भारतीय हवामान विभागाने (IMD) दिलेल्या अंदाजानुसार, यंदाचा मान्सून हंगाम अनेक राज्यांसाठी दिलासादायक ठरणार आहे.
दीर्घकालीन पूर्वानुमानानुसार, २०२५ मध्ये देशात सरासरीच्या १०५ टक्के पाऊस पडण्याची शक्यता वर्तवण्यात आली आहे. १९७१ ते २०२० या कालावधीत देशात मान्सूनदरम्यान सरासरी ८७ सेंटीमीटर पाऊस पडला होता, तर यंदा त्याच्या १०५ टक्के म्हणजेच जवळपास ९१ सेंटीमीटर पावसाची शक्यता वर्तवली आहे.
१७ राज्यांत समाधानकारक पावसाची शक्यता
हवामान विभागाच्या अंदाजानुसार, महाराष्ट्र, गुजरात, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश, केरळ, तेलंगणा, छत्तीसगड, मध्य प्रदेश, ओडिशा, राजस्थान, झारखंड, उत्तर प्रदेश, पंजाब, हरियाणा, पश्चिम बंगाल, उत्तरांचल आणि हिमाचल प्रदेश या १७ राज्यांमध्ये पावसाची स्थिती समाधानकारक राहणार आहे. सरासरीपेक्षा अधिक पावसामुळे या राज्यांमधील शेती क्षेत्रासाठी हे वर्ष उत्पादनक्षम ठरू शकते.
अधिकृत पत्रकार परिषदेत IMD चे महासंचालक डॉ. मृत्यूंजय मोहपात्रा आणि पृथ्वी विज्ञान मंत्रालयाचे सचिव एम. रविचंद्रन यांनी १५ एप्रिल रोजी २०२५ च्या मान्सूनचा अंदाज सादर केला. त्यांनी सांगितले की, हा अंदाज ५९ टक्के विश्वासार्हतेसह देण्यात आला आहे, जे हवामानशास्त्रीय अभ्यासानुसार अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते.
महाराष्ट्रासाठी विशेष आनंदाची बातमी
विशेषतः महाराष्ट्रासाठी ही अतिशय आनंदाची बातमी आहे. मागील काही वर्षांत राज्याला अनियमित पावसामुळे दुष्काळ, अवकाळी पाऊस आणि पीक नुकसानीसारख्या अनेक समस्यांना सामोरे जावे लागले होते. यामुळे अनेक शेतकऱ्यांचे आर्थिक नुकसान झाले होते आणि राज्याच्या कृषि उत्पादनावर विपरीत परिणाम झाला होता.
२०२५ मध्ये मराठवाडा, मध्य महाराष्ट्र, विदर्भ आणि कोकण अशा महाराष्ट्राच्या चारही विभागांमध्ये चांगल्या पावसाचा अंदाज वर्तवण्यात आला आहे. कोकणातील किनारपट्टी भागात पावसाचे प्रमाण अधिक राहणार असून, खानदेश आणि मराठवाड्यातील अनेक जिल्ह्यांमध्येही समाधानकारक पावसाची शक्यता वर्तवली आहे. विदर्भात यंदा संपूर्णपणे समाधानकारक पावसाळा होईल, असेही हवामान खात्याने स्पष्ट केले आहे.
मान्सूनला अनुकूल तीन महत्त्वाचे घटक
यंदाच्या मान्सूनसाठी पोषक ठरणाऱ्या तीन मुख्य हवामानविषयक घटकांची नोंद झाली आहे:
१. एल निनो आणि ला निनोचा प्रभाव नाही
प्रशांत महासागरातील पृष्ठभागाचे तापमान तटस्थ स्थितीत आहे. यामुळे एल निनो किंवा ला निनोचा प्रभाव मान्सूनवर जाणवणार नाही. एल निनो ही एक हवामान घटना आहे, ज्यामध्ये प्रशांत महासागराचे पृष्ठभागाचे तापमान वाढते आणि त्याचा भारतीय मान्सूनवर नकारात्मक परिणाम होतो. मात्र यंदा ही स्थिती तटस्थ असल्याने मान्सूनवर अशा प्रकारचा विपरीत परिणाम होण्याची शक्यता नाही.
२. Indian Ocean Dipole (IOD) तटस्थ
अरबी समुद्र आणि बंगालच्या उपसागरातील तापमानाचा फरक फारसा नसल्याने IOD म्हणजेच ‘Indian Ocean Dipole’ देखील तटस्थ राहील. यामुळे पावसाच्या वितरणावर नकारात्मक परिणाम होणार नाही. IOD हा हवामानाचा एक महत्त्वाचा निर्देशांक आहे, जो भारतीय मान्सूनच्या विकासात महत्त्वाची भूमिका बजावतो.
Also Read:
लग्न झालेल्या मुलींना मिळणार १ लाख रुपये, बांधकाम कामगार योजने अंतर्गत construction worker scheme
३. हिमाच्छादनाचे कमी प्रमाण
डिसेंबर ते मार्च दरम्यान युरेशिया खंडातील हिमाच्छादनाचे प्रमाण सरासरीपेक्षा कमी राहिल्यामुळेही मान्सूनसाठी वातावरण अधिक अनुकूल आहे. हिमाच्छादनाचे प्रमाण कमी असल्यास, त्याचा मान्सूनच्या वाऱ्यांवर सकारात्मक प्रभाव पडतो.
या तीनही घटकांमुळे मान्सूनसाठी अनुकूल परिस्थिती निर्माण झाली आहे, जी देशात चांगल्या पावसासाठी महत्त्वाची आहे.
पण सावधगिरीची गरज: १० राज्यांत पावसाचे प्रमाण कमी
मात्र, या आनंदाच्या बातमीसोबतच एक सावधगिरीचा इशाराही देण्यात आला आहे. हवामान विभागाने स्पष्ट केले आहे की सुमारे १० राज्यांमध्ये पावसाचे प्रमाण सरासरीपेक्षा कमी राहण्याची शक्यता आहे. विशेषतः ईशान्य भारतातील राज्ये आणि तमिळनाडू राज्यात कमी पावसाची नोंद होऊ शकते. त्यामुळे तेथील शेतकरी वर्गाला आणि पाण्याच्या स्त्रोतांवर अवलंबून असलेल्या भागांना अतिरिक्त पाणी व्यवस्थापन उपाययोजना कराव्या लागतील.
या राज्यांमध्ये पिण्याच्या पाण्याचे नियोजन, शेतीसाठी पाणी साठवण आणि पर्यायी पिकांची लागवड यासारख्या उपाययोजना आत्तापासूनच विचारात घेणे आवश्यक आहे. शिवाय, सरकारी यंत्रणेने दुष्काळ निवारण आणि पाणी व्यवस्थापनासाठी विशेष तयारी ठेवावी, असे तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे.
पाऊस व्यवस्थापनासाठी आवश्यक उपाययोजना
चांगल्या पावसाचा अंदाज असला तरी त्यासोबत येणाऱ्या आव्हानांनाही सामोरे जाण्याची तयारी ठेवणे महत्त्वाचे आहे:
१. पूर नियंत्रण
अधिक पावसाच्या भागांमध्ये पूरस्थिती निर्माण होऊ शकते. त्यासाठी पूर नियंत्रण यंत्रणा, बचाव पथके आणि आपत्कालीन व्यवस्थापन यंत्रणा सज्ज ठेवणे आवश्यक आहे. नागरिकांनी देखील पूरसदृश परिस्थितीत स्वतःची काळजी कशी घ्यावी याबद्दल जागरूक असणे महत्त्वाचे आहे.
२. पाणीसाठा
चांगल्या पावसाच्या काळात जास्तीत जास्त पाणीसाठा करणे महत्त्वाचे आहे. धरणे, तलाव, पाझर तलाव, शेततळी यांच्या माध्यमातून पावसाचे पाणी साठवून ठेवल्यास उन्हाळ्यात पाणीटंचाई टाळता येऊ शकते. शिवाय, भूगर्भातील पाण्याची पातळी वाढवण्यासाठी रेनवॉटर हार्वेस्टिंग आणि जलपुनर्भरण विहिरी यांचा वापर वाढवला पाहिजे.
३. शाश्वत शेती पद्धती
चांगल्या पावसाचा फायदा घेऊन शाश्वत शेती पद्धतींचा अवलंब करणे महत्त्वाचे आहे. सेंद्रिय शेती, ठिबक सिंचन, तुषार सिंचन, पिकांची फेरपालट यांसारख्या पद्धतींचा वापर केल्यास मातीची धूप कमी होते आणि पाण्याचा कार्यक्षम वापर होतो.
४. जमिनीची धूप रोखणे
अतिवृष्टीमुळे जमिनीची धूप होऊ शकते. यासाठी वृक्षारोपण, बांधबंदिस्ती, समतल चर खोदणे यांसारख्या उपाययोजना केल्या पाहिजेत. शिवाय, नदीकाठावरील भागात पूररेषा निश्चित करून त्या क्षेत्रात बांधकामे न करण्याची खबरदारी घेतली पाहिजे.
पावसाची संधी साधणे महत्त्वाचे
एकंदरीत, २०२५ चा मान्सून हंगाम भारतासाठी, विशेषतः कृषी क्षेत्रासाठी, आशादायक ठरू शकतो. देशातील बहुतांश भागात चांगला पाऊस पडण्याची शक्यता आहे, जे शेतीच्या उत्पादनासाठी अनुकूल आहे. यामुळे देशाच्या अर्थव्यवस्थेला देखील चालना मिळू शकते.
मात्र, या संधीचा उपयोग योग्य पद्धतीने केला पाहिजे. पावसाच्या पाण्याचे व्यवस्थापन, शाश्वत शेती पद्धतींचा अवलंब, आपत्ती व्यवस्थापनाची तयारी आणि दूरदृष्टीने नियोजन केल्यास चांगल्या पावसाचा फायदा दीर्घकाळ घेता येईल.
कमी पावसाच्या शक्यता असलेल्या राज्यांनी काळजीपूर्वक पाणीसंपत्तीचे व्यवस्थापन करणे गरजेचे आहे. तसेच, जास्त पावसाचा अंदाज असलेल्या भागांमध्ये संभाव्य पूरस्थिती आणि जमिनीची धूप यासाठी देखील योग्य नियोजन करण्याची आवश्यकता आहे.
देशासाठी ही संधी आहे – चांगल्या पावसाच्या आधारे शाश्वत कृषी आणि पाणीयोजना विकसित करण्याची! सरकार, शेतकरी आणि नागरिक यांनी एकत्रित प्रयत्न केल्यास, २०२५ चा मान्सून हंगाम भारताच्या विकासासाठी वरदान ठरू शकतो.