Big update on monsoon भारतामध्ये दरवर्षी मान्सूनचे आगमन हा अत्यंत महत्त्वपूर्ण विषय असतो. शेती, जलसाठा, पाणीपुरवठा आणि अर्थव्यवस्थेच्या विविध घटकांसाठी मान्सून हंगाम निर्णायक ठरतो. यंदाच्या वर्षी मान्सून वेळेपेक्षा चार ते पाच दिवस आधी येण्याची शक्यता हवामान तज्ज्ञांनी वर्तवली आहे. अंदमान आणि निकोबार बेटांमध्ये आधीच मान्सूनचे प्रारंभिक संकेत स्पष्टपणे दिसू लागले आहेत. या लेखात आपण मान्सूनच्या लवकर आगमनाची कारणे, त्याचे शक्य परिणाम आणि यासंदर्भात विविध क्षेत्रांतील तयारीबाबत सविस्तर चर्चा करणार आहोत.
असामान्य उष्ण हवामान आणि मान्सूनचे आगमन
यावर्षी फेब्रुवारी महिन्यापासूनच देशभरात अत्यंत कडक उन्हाळ्याची सुरुवात झाली होती. फेब्रुवारी २०२५ हा गेल्या शंभर वर्षांमधील सर्वात उष्ण फेब्रुवारी महिना म्हणून नोंदवला गेला आहे. या महिन्यात थंडीचा प्रभाव अत्यंत कमी होता, तर सूर्यकिरणांचा तडाखा जास्त जाणवत होता. त्यानंतरच्या मार्च आणि एप्रिल महिन्यांतही हीच परिस्थिती कायम राहिली.
मार्च महिन्यात कमाल तापमानाचा पारा बहुतांश भागात ४० अंश सेल्सिअसच्या पुढे गेला. अनेक राज्यांमध्ये सरासरीपेक्षा कमी पाऊस होऊन वातावरण अधिकच कोरडे आणि उष्ण बनले. एप्रिल महिन्याच्या सुरुवातीलाच उष्णतेची लाट अधिक तीव्र झाली असून, हा एप्रिल देखील अनेक वर्षांतला सर्वाधिक तापदायक महिना ठरत आहे.
हवामानशास्त्रज्ञांच्या मते, हे अत्यंत उष्ण वातावरण मान्सूनच्या आगमनासाठी अनुकूल ठरते. कारण उष्णतेमुळे बाष्पीभवनाचा वेग वाढतो आणि ढगांची निर्मिती अधिक वेगाने होते. उपग्रह प्रतिमांमध्ये सध्या संपूर्ण भारतीय उपखंडाच्या परिसरात ढगांची दाटी स्पष्टपणे दिसत आहे.
समुद्राचे वाढते तापमान आणि बाष्पनिर्मिती
मान्सूनच्या लवकर आगमनाचे सर्वात महत्त्वाचे कारण म्हणजे समुद्राच्या पाण्याचे वाढलेले तापमान. अरबी समुद्राचे सध्याचे तापमान ३१ अंश सेल्सिअस तर हिंदी महासागराचे तापमान ३० अंश सेल्सिअस आहे. या असामान्य उच्च तापमानामुळे प्रचंड प्रमाणात बाष्प तयार होत असून, ते भारताच्या दिशेने सरकत आहे.
हवामान विश्लेषक डॉ. सुधीर शर्मा म्हणतात, “समुद्राचे तापमान सरासरीपेक्षा १.५ ते २ अंश सेल्सिअसने जास्त आहे. यामुळे बाष्पीभवनाची प्रक्रिया वेगवान झाली आहे आणि मान्सूनच्या निर्मितीसाठी आवश्यक असलेल्या बाष्पाचा पुरवठा मोठ्या प्रमाणात होत आहे. समुद्रातील उष्णतेच्या या असामान्य वाढीमागे जागतिक तापमानवाढ हेही एक प्रमुख कारण आहे.”
Also Read:
SBI चे पर्सनल लोन घेणे झाले स्वस्त, 5 लाखांच्या कर्जावर इतका EMI भरावा लागणार personal loan from SBI
विशेषतः भूमध्य रेषेजवळील भागात समुद्राच्या पाण्याचे तापमान विशेष महत्त्वाचे असते. यंदा या भागातील तापमान गेल्या दशकातील सर्वाधिक नोंदवले गेले आहे, जे मान्सून तयार होण्याच्या प्रक्रियेला गती देते.
हवेच्या दाबातील बदल आणि वाऱ्यांची दिशा
मान्सून आणखी एका महत्त्वाच्या घटकावर अवलंबून असतो – हवेचा दाब. सध्या समुद्रावरील हवेचा दाब १००५ ते १०१० हेक्टा पास्कल दरम्यान आहे, तर देशातील हवेचा दाब १००५ ते १००८ हेक्टा पास्कलच्या दरम्यान आहे. जेव्हा भारतातील हवेचा दाब कमी होतो, तेव्हा समुद्राकडून थंड हवेचे प्रवाह देशाच्या दिशेने वाहू लागतात. या हवेच्या प्रवाहांसोबतच मान्सूनदेखील प्रवास करतो.
भारतीय हवामान विभागाचे वरिष्ठ शास्त्रज्ञ डॉ. मनोज सिंह सांगतात, “आम्ही अंदमान आणि निकोबार बेटांजवळ वाऱ्यांच्या दिशेत महत्त्वपूर्ण बदल नोंदवले आहेत. दक्षिणपश्चिम दिशेने वाहणारे वारे आधीच सक्रिय झाले आहेत, जे मान्सूनच्या लवकर आगमनाचे संकेत देतात. अंदमानमध्ये मान्सूनचे आगमन नेहमीपेक्षा आधी झाल्यास, भारताच्या मुख्य भूभागावरही त्याचा लवकर प्रवेश अपेक्षित आहे.”
यंदा वाऱ्यांच्या पॅटर्नमध्ये दिसणारे बदल विशेष महत्त्वाचे आहेत. मे महिन्याच्या सुरुवातीलाच वाऱ्यांची दिशा बदलली असून, पूर्वेकडून येणाऱ्या कोरड्या वाऱ्यांऐवजी समुद्राकडून येणारे बाष्पयुक्त वारे वाहू लागले आहेत. या बदलामुळे अनेक राज्यांमध्ये मान्सूनपूर्व पावसाची शक्यता निर्माण झाली आहे.
अंदमानमधील प्रारंभिक संकेत
मान्सूनचे प्रथम आगमन नेहमी अंदमान आणि निकोबार बेटांमध्ये होते, आणि त्यानंतर ते हळूहळू भारताच्या मुख्य भूभागाकडे सरकत जाते. यंदा अंदमानमध्ये मान्सूनचे संकेत नेहमीपेक्षा लवकर दिसू लागले आहेत. अंदमानमधील द्वीपसमूहात अलीकडच्या काही दिवसांत मान्सूनपूर्व ढगांच्या हालचाली आणि बाष्पाची सघनता स्पष्टपणे जाणवू लागली आहे.
अंदमानचे हवामान निरीक्षक विजय कुमार यांच्या मते, “अंदमानमध्ये मे महिन्याच्या पहिल्या आठवड्यातच आम्ही मोठ्या प्रमाणात ढगांची दाटी पाहिली. वातावरणातील आर्द्रतेचे प्रमाण देखील वाढले आहे. यावरून असे स्पष्ट होते की मान्सून अंदमानमध्ये १५ मे पूर्वीच दाखल होऊ शकतो, जे नेहमीपेक्षा ५-७ दिवस आधी आहे. हे दक्षिण भारतातील राज्यांसाठी अत्यंत महत्त्वाचे संकेत आहेत.”
मान्सूनच्या लवकर आगमनाचे संभाव्य परिणाम
मान्सूनचे वेळेपूर्वी आगमन अनेक दृष्टींनी फायदेशीर ठरू शकते, परंतु त्याचबरोबर काही आव्हानेही उभी करू शकते.
शेतीसाठी संभाव्य फायदे
भारताच्या शेती क्षेत्रासाठी मान्सूनचे वेळेवर आगमन अत्यंत महत्त्वाचे असते. कृषी तज्ज्ञ प्रा. राजेश पाटील म्हणतात, “मान्सूनचे लवकर आगमन शेतकऱ्यांना पेरणीची कामे लवकर सुरू करण्याची संधी देईल. विशेषतः खरिपाच्या पिकांसाठी हे फायद्याचे ठरेल. या वर्षी उन्हाळ्यातील अत्यंत उष्ण तापमानामुळे जमिनीतील ओलावा पूर्णपणे निघून गेला आहे. लवकर येणारा पाऊस जमिनीचा कस सुधारण्यास मदत करेल.”
मान्सूनचे लवकर आगमन भात, ज्वारी, बाजरी यासारख्या खरिपाच्या पिकांसाठी विशेष फायदेशीर ठरू शकते. याशिवाय, पेरणीनंतरच्या कालावधीत सातत्यपूर्ण पावसामुळे पिकांची वाढही चांगली होऊ शकते.
जलसाठ्यांवरील परिणाम
गेल्या काही वर्षांत पावसाचे अनियमित वितरण आणि कमी पावसामुळे देशातील अनेक धरणांमध्ये पाणीसाठा कमी झाला आहे. मान्सूनचे लवकर आगमन या समस्येवर मात करण्यास मदत करू शकते.
जलविशेषज्ञ डॉ. अनिल गायकवाड सांगतात, “यंदाच्या अत्यंत उष्ण उन्हाळ्यामुळे धरणांमधील पाणीसाठा जलद गतीने कमी होत आहे. अनेक शहरांमध्ये आधीच पाण्याची टंचाई जाणवू लागली आहे. जर मान्सून लवकर आला आणि चांगल्या प्रमाणात पाऊस झाला, तर धरणांचा पाणीसाठा लवकर वाढू शकेल, ज्यामुळे उन्हाळ्यात निर्माण झालेली पाणीटंचाई दूर होऊ शकेल.”
मान्सूनचे लवकर आगमन भूजल पातळी वाढवण्यासाठीही फायदेशीर ठरू शकते. यंदाच्या कडक उन्हाळ्यामुळे भूजल पातळीत मोठी घट नोंदवली गेली आहे, आणि लवकर येणारा पाऊस या परिस्थितीवर उपाय करू शकतो.
हवामान बदलाचे संकेत
हवामानशास्त्रज्ञांच्या मते, मान्सूनच्या लवकर आगमनामागे जागतिक हवामान बदलाचाही मोठा प्रभाव आहे. आंतरराष्ट्रीय हवामान संशोधक डॉ. सुनील शर्मा म्हणतात, “समुद्राचे वाढते तापमान हे जागतिक तापमानवाढीचे एक स्पष्ट लक्षण आहे. गेल्या काही दशकांमध्ये आम्ही मान्सूनच्या पॅटर्नमध्ये अनेक बदल पाहिले आहेत. काही वर्षांत मान्सून उशिरा येतो, तर काही वर्षांत लवकर. या अनियमिततेमागे हवामान बदल हेच प्रमुख कारण आहे.”
हवामान बदलामुळे मान्सूनच्या वेळापत्रकातच नव्हे तर त्याच्या तीव्रतेतही बदल होत आहेत. अलीकडच्या वर्षांत कमी दिवसांत अधिक तीव्र पावसाचे प्रमाण वाढले आहे, ज्यामुळे पूर आणि भूस्खलन यासारख्या नैसर्गिक आपत्तींचा धोकाही वाढतो.
शासकीय यंत्रणांची तयारी
मान्सूनच्या लवकर येण्याच्या शक्यतेमुळे केंद्र आणि राज्य सरकारांनी त्यांच्या तयारीची गती वाढवली आहे. आपत्ती व्यवस्थापन विभागाचे अधिकारी म्हणतात, “यंदा मान्सूनचे लवकर आगमन अपेक्षित असल्याने, आम्ही सर्व राज्यांना तशा सूचना दिल्या आहेत. पुराची शक्यता, भूस्खलन होऊ शकणारे क्षेत्र यांचे मॅपिंग करून ठेवले आहे. आपत्कालीन प्रतिसाद पथके सज्ज ठेवली आहेत.”
शेती विभागानेही शेतकऱ्यांना मान्सूनच्या लवकर आगमनाबद्दल सूचित केले आहे आणि पेरणीच्या तयारीसाठी सल्ला दिला आहे. बियाणे, खते आणि इतर आवश्यक साहित्याचा पुरवठा वेळेत होण्यासाठी विशेष प्रयत्न केले जात आहेत.
हवामानशास्त्रज्ञांच्या अंदाजानुसार, यंदाचा मान्सून केरळमध्ये नियोजित वेळेच्या साधारण चार-पाच दिवस आधीच दाखल होण्याची शक्यता आहे. भारतीय हवामान विभागाने या अंदाजाची अधिकृत पुष्टी केलेली नसली तरी, सर्व निरीक्षणे मान्सूनच्या लवकर आगमनाचेच संकेत देत आहेत.
यंदाचा मान्सून वेळेपूर्वी येणार असला तरी त्याची तीव्रता आणि वितरण कसे असेल, हे पाहणे महत्त्वाचे ठरेल. गेल्या काही वर्षांचा अनुभव पाहता, मान्सूनचे वितरण अनियमित असण्याची शक्यता आहे. काही भागांत अतिवृष्टी होऊ शकते, तर काही भागांत अपुरा पाऊस होऊ शकतो.
तरीही, देशासाठी मान्सूनचे लवकर आगमन हे सकारात्मक संकेत आहे. विशेषतः शेती, जलसाठा व्यवस्थापन आणि पाण्याच्या टंचाईवर मात करण्यासाठी लवकर येणारा आणि चांगला मान्सून उपयुक्त ठरेल. संपूर्ण देशाचे लक्ष आता मान्सूनच्या या लवकर आगमनाकडे लागले आहे.